Şema Terapi

 

Şema Terapi kişilik bozuklukları ve kronik psikolojik sorunlarla başa çıkmak için geliştirilen, bireyin erken dönem yaşam deneyimlerinden kaynaklanan derin ve sürekli düşünce, duygu ve davranış kalıplarını (şemaları) ele alan bir psikoterapi yöntemidir. 1990’ların başında Jeffrey Young tarafından geliştirilmiştir ve bilişsel davranışçı terapi (BDT), bağlanma teorisi, psikanalitik terapi ve gestalt terapi gibi çeşitli terapi yaklaşımlarından köken alır.

Şema Terapi’nin Temel Kavramları

• Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Şema Terapi’nin merkezinde yer alan bu kavram, kişinin çocukluk ve ergenlik döneminde yaşadığı deneyimlerden kaynaklanan, bireyin kendisi, diğer insanlar ve dünya hakkında geliştirdiği temel inanç ve düşünce kalıplarıdır. Bu şemalar, genellikle bireyin temel duygusal ihtiyaçlarının (örneğin, güvenlik, sevgi, kabul görme) yeterince karşılanmadığı durumlarda oluşur. Erken dönem uyumsuz şemalar işlevsiz davranışlara, olumsuz düşünce ve duygulara yol açarak bireyin yaşamında sürekli sorunlara neden olabilir.

Şemaların kökeni temelde üç farklı nedene dayanır ve ilk neden çekirdek duygusal ihtiyaçların karşılanmamasıdır. Şema terapideki beş temel duygusal ihtiyaç; 

 

1. Güvenli bağlanma (güvenlik, istikrarlılık, bakım, kabul, aidiyet hissini içermektedir.)

2. Bağımsızlık, başarı ve kimlik hissi (yaşa uygun işleri kendi başına yapmaya izin verilmesi ve kendisi ile ilgili doğru bir geri-bildirim verilmesi)

3. Özgürlük (kendi duygu ve ihtiyaçlarını ifade edebilme)

4. Kendiliğindenlik ve oyun (kendini ifade etme ve yaşamın keyfini çıkarma becerisi)

5. Gerçekçi sınırlar (yaşa uyumlu kendilik kontrolünü öğrenmek)

 

Şemaların kökeninde yatan ikinci neden ise erken dönem yaşantılarla ilgilidir. Çocuğun başta sevgi olmak üzere temel ebeveynlik değerlerinden mahrum kalması, zarar görerek mağdur edilmesi, seçici içselleştirme sonucu anne babasının hayatını model alması, gereksinimlerinin gereğinden fazla karşılanmaya çalışılması çocukta şema oluşumunu tetikleyebilir.

Üçüncü neden olan duygusal mizaç da her insanın farklı bir mizaca sahip olması sonucu çevresinden farklı biçimlerde etkilenmesini ele alır. Duygusal şiddete maruz kalan bir çocuk içine kapanırken bir diğerinin saldırganlaşması mizaç farklılığından dolayı çocuklarda farklı şemaların tetiklenebileceğini gösterir.

Bu ihtiyaçların karşılanmaması halinde yetişkinlikte de bizleri etkileyebilen uyum bozucu diye tanımladığımız şemalar ortaya çıkar. Bu şemalar 18 tanedir. Bu şemalar beş temel şema alanında gruplanmıştır.

1)Ayrılma ve Reddedilme Şemaları:

Bu alandaki şemalar, bireyin başkalarıyla olan ilişkilerinde temel güven, bağlanma ve kabul ihtiyaçlarının karşılanmadığı durumlarda ortaya çıkar.

– Terk Edilme/İstikrarsızlık: Kişinin, önemli kişiler tarafından terk edileceğine veya onlara güvenemeyeceğine dair inancı.

– Kusurluluk/Utanç: Kişinin, temel olarak kusurlu, yetersiz veya değersiz olduğuna dair inancı.

– Duygusal Yoksunluk: Kişinin duygusal ihtiyaçlarının karşılanmayacağına dair inancı.

– Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma: Kişinin sosyal çevresi tarafından dışlandığına veya farklı olduğu için kabul edilmeyeceğine dair inancı.

– Şüphecilik/İstismar: Kişinin, diğer insanların kendisine zarar vereceğine, kullanacağına veya kötü niyetli olduğuna dair inancı.

2) Zedelenmiş Özerklik ve Başarısızlık Şemaları:

Bu alandaki şemalar, bireyin bağımsızlık ve kişisel başarıya ulaşma konusundaki temel becerilerinin yetersiz olduğu inancını içerir.

– Bağımlılık/Yetersizlik: Kişinin, önemli yaşam görevlerini tek başına yerine getiremeyeceğine veya başkalarına bağımlı olduğuna dair inancı.

– Hata Yapma/Kusurluluk: Kişinin, hata yapmaktan korkması veya sürekli olarak başkalarının kendisinden daha iyi performans gösterdiğine inanması.

– İç İçelik: Kişinin, aşırı korumacı veya kontrol edici bir aile yapısı nedeniyle bağımsız bir kimlik geliştirememesi.

– Başarısızlık: Kişinin, önemli başarı alanlarında (okul, iş, spor, vb.) başarısız olduğuna veya olacağına dair inancı.

 

3) Zedelenmiş Sınırlar Şemaları:

Bu alandaki şemalar, bireyin sınırları zorlayarak diğer insanlara veya toplumsal kurallara karşı yeterince sorumluluk hissetmemesi ile ilgilidir.

– Haklılık/Büyüklük: Kişinin, diğerlerinden daha önemli ve özel olduğuna dair inancı ve bu nedenle ayrıcalıklı muamele görmesi gerektiğini düşünmesi.

– Yetersiz Özdenetim: Kişinin, anlık dürtülerini kontrol edememesi veya uzun vadeli hedefler için çaba göstermekte zorlanması.

 

4) Başkaları Yönelimlilik Şemaları:

Bu alandaki şemalar, bireyin kendi ihtiyaçlarını ve duygularını başkalarının ihtiyaçları uğruna ihmal etmesine neden olan inançlarla ilgilidir.

-Kendini Feda

Kendinden ödün vererek diğerlerinin ihtiyaçlarını düşünme, kendine odaklandığında suçlu hissetme.

-Onay Arayıcılık

Güvenli ve doğru bir kendilik duygusu oluşturmak için diğerlerinin onayına ihtiyaç duyma, diğerlerinin görüşlerine çok önem verme.

-Boyun Eğicilik

Kontrolü diğerlerine verme, kötü davranılma veya terk edilme gibi duygulardan kaçmak için kendi istek ve ihtiyaçlarını diğer insanların talepleri doğrultusunda şekillendirme.

  5) Aşırı Duyarlılık ve Bastırılmışlık Alanı: 

Bu alandaki şemalar, bireyin olumsuz durumlara karşı aşırı duyarlılık geliştirmesi ve duygusal tepkilerini bastırması ile ilgilidir.

-Yüksek Standartlar: Kişinin, mükemmeliyetçi standartlara ulaşmak için kendisine karşı aşırı eleştirel olması.

– Cezalandırıcılık: Kişinin, hatalarından dolayı kendisini veya başkalarını cezalandırması gerektiğine dair inancı.

– Duyguların Bastırılması: Kişinin, kendi duygusal ve fiziksel ihtiyaçlarını ihmal ederek, kendini başkalarının ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirmesi.

– Karamsarlık

Olumlu şeyleri görmezden gelip olumsuzluklara odaklanma, hata yapmaktan korkma, şikayet etme, sürekli kaygı ve endişe duyma.

Bu 18 şema, bireyin yaşamını olumsuz etkileyen işlevsiz düşünce kalıplarını temsil eder. Şema terapide amaç, bu şemaları tanımak, neden oluştuğunu anlamak ve daha sağlıklı düşünce ve davranış kalıpları geliştirmektir.

• Şema Modları: Şema Modları, bireyin belirli bir anda hangi şema, başa çıkma stratejisi veya duygusal durumu içinde olduğunu ifade eder. Bu modlar, bireyin o andaki ruh halini ve davranışlarını belirler. Şema Terapide genellikle dört ana şema modu grubu üzerinde çalışılır:

• Çocuk Modları: Çocukluktaki duygusal ihtiyaçların karşılanmadığı durumlarda ortaya çıkan modlardır (Yaralı Çocuk, Öfkeli Çocuk).

• Baş Edebilme Modları: Bireyin, erken dönem uyumsuz şemalarla başa çıkmak için geliştirdiği stratejileri ifade eder (Teslim Olan, Kaçınan, Aşırı Telafi Eden).

• Disiplinli Modlar: Bireyin kendini cezalandırdığı veya baskı altına aldığı modlardır (Cezalandırıcı Ebeveyn, Talepkar Ebeveyn).

• Sağlıklı Yetişkin Modu: Bireyin dengeli ve sağlıklı bir şekilde işlev gösterdiği modu ifade eder. Şema Terapi’nin de ana amacı, bu modu güçlendirmektir.

• Başa Çıkma Stilleri: Bireyler, erken dönem uyumsuz şemalarla başa çıkmak için genellikle üç başa çıkma stratejisinden birini kullanır:

• Teslim Olma: Kişi, şemanın doğruluğunu kabul eder ve ona boyun eğer. Bu, bireyin kendisini güçsüz veya yetersiz hissetmesine neden olabilir.

• Kaçınma: Kişi, şemayı tetikleyen durumlardan kaçınmaya çalışır. Bu, geçici bir rahatlama sağlasa da uzun vadede sorunları çözmez.

• Aşırı Telafi Etme: Kişi, şemaya karşı aşırı tepkiler verir, bu da genellikle sağlıksız davranışlara yol açar.

Şema Terapi Süreci 

1. Değerlendirme ve Tanımlama: Terapinin ilk aşamasında, terapist ve danışan, bireyin erken dönem uyumsuz şemalarını, şema modlarını ve başa çıkma stratejilerini belirler. Bu süreçte, geçmiş deneyimler ve mevcut yaşam olayları derinlemesine incelenir.

2. Psiko-eğitim: Terapist, danışana şemalar, şema modları ve başa çıkma stratejileri hakkında bilgi verir. Bu, danışanın kendi düşünce, duygu ve davranışlarını daha iyi anlamasına yardımcı olur.

3. Duygusal İşleme: Şema Terapi, bireyin geçmiş travmatik deneyimlerini ve bu deneyimlerin nasıl erken dönem uyumsuz şemalar oluşturduğunu duygusal olarak işlemesini sağlar. Bu aşamada, şema terapi teknikleri kullanılabilir.

4. Bilişsel Yeniden Yapılandırma: Bu aşamada, bireyin şemaları ve başa çıkma stratejileri üzerinde çalışılır. Bilişsel yeniden yapılandırma, bireyin işlevsiz düşüncelerini tanımasına ve bunları daha gerçekçi ve sağlıklı düşüncelerle değiştirmesine yardımcı olur.

5. Davranış Değişikliği: Şema Terapi, bireyin şemalara dayalı işlevsiz davranışlarını değiştirmeye odaklanır. Bu aşamada, danışana yeni başa çıkma stratejileri öğretilir ve bu stratejileri günlük yaşamında uygulaması teşvik edilir.

6. Sağlıklı Yetişkin Modunun Güçlendirilmesi: Terapinin nihai hedefi, bireyin sağlıklı yetişkin modunu güçlendirerek, hayatında daha dengeli, tatmin edici ve sağlıklı bir yaşam sürmesini sağlamaktır.

Şema Terapi’nin Kullanım Alanları ve Etkinliği

Şema Terapi, özellikle borderline kişilik bozukluğu, narsistik kişilik bozukluğu, depresyon, anksiyete bozuklukları, yeme bozuklukları, travma sonrası stres bozukluğu ve ilişki sorunları gibi kronik ve dirençli psikolojik problemlerde etkili bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Ayrıca, uzun süredir devam eden ve geleneksel terapilerle yeterince yanıt alınamayan durumlarda da tercih edilmektedir.

Araştırmalar, Şema Terapinin kişilik bozuklukları gibi zorlu psikolojik durumlarda bile uzun vadeli iyileşme sağladığını göstermektedir. Bireylerin kendi şemalarını tanıma, anlama ve değiştirme sürecinde kazandıkları farkındalık, yaşam kalitesinde anlamlı bir artışa yol açabilir.